Orazio, Sermones

mosaico

Horatius, Sermones, I, 1

Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem
seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa
contentus vivat, laudet diversa sequentis?
‘O fortunati mercatores’ gravis annis
miles ait, multo iam fractus membra labore;               5
contra mercator navim iactantibus Austris:
‘Militia est potior. Quid enim? concurritur: horae
momento cita mors venit aut victoria laeta.’
Agricolam laudat iuris legumque peritus,
sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat;               10
ille, datis vadibus qui rure extractus in urbem est,
solos felicis viventis clamat in urbe.
Cetera de genere hoc—adeo sunt multa—loquacem
delassare valent Fabium. ne te morer, audi,
quo rem deducam. si quis deus ‘en ego’ dicat               15
‘iam faciam quod voltis: eris tu, qui modo miles,
mercator; tu, consultus modo, rusticus: hinc vos,
vos hinc mutatis discedite partibus. eia,
quid statis?’ nolint. atqui licet esse beatis.
quid causae est, merito quin illis Iuppiter ambas               20
iratus buccas inflet neque se fore posthac
tam facilem dicat, votis ut praebeat aurem?
praeterea, ne sic ut qui iocularia ridens
percurram: quamquam ridentem dicere verum
quid vetat? ut pueris olim dant crustula blandi               25
doctores, elementa velint ut discere prima:
sed tamen amoto quaeramus seria ludo:
ille gravem duro terram qui vertit aratro,
perfidus hic caupo, miles nautaeque, per omne
audaces mare qui currunt, hac mente laborem               30
sese ferre, senes ut in otia tuta recedant,
aiunt, cum sibi sint congesta cibaria: sicut
parvola—nam exemplo est—magni formica laboris
ore trahit quodcumque potest atque addit acervo
quem struit, haud ignara ac non incauta futuri.               35
Quae, simul inversum contristat Aquarius annum,
non usquam prorepit et illis utitur ante
quaesitis sapiens, cum te neque fervidus aestus
demoveat lucro neque hiems, ignis mare ferrum,
nil obstet tibi, dum ne sit te ditior alter.               40
Quid iuvat inmensum te argenti pondus et auri
furtim defossa timidum deponere terra?
Quod, si conminuas, vilem redigatur ad assem?
at ni id fit, quid habet pulcri constructus acervus?
Milia frumenti tua triverit area centum:               45
non tuus hoc capiet venter plus ac meus: ut, si
reticulum panis venalis inter onusto
forte vehas umero, nihilo plus accipias quam
qui nil portarit. vel dic quid referat intra 
naturae finis viventi, iugera centum an               50
mille aret? ‘at suave est ex magno tollere acervo.’
Dum ex parvo nobis tantundem haurire relinquas,
cur tua plus laudes cumeris granaria nostris?
Ut tibi si sit opus liquidi non amplius urna
vel cyatho et dicas ‘magno de flumine mallem               55
quam ex hoc fonticulo tantundem sumere.’ Eo fit,
plenior ut siquos delectet copia iusto,
cum ripa simul avolsos ferat Aufidus acer.
at qui tantuli eget quanto est opus, is neque limo
turbatam haurit aquam neque vitam amittit in undis.               60
At bona pars hominum decepta cupidine falso
‘Nil satis est’, inquit, ‘quia tanti quantum habeas sis’:
quid facias illi? iubeas miserum esse, libenter
quatenus id facit: ut quidam memoratur Athenis
sordidus ac dives, populi contemnere voces               65
sic solitus: ‘Populus me sibilat, at mihi plaudo
ipse domi, simul ac nummos contemplor in arca.’
Tantalus a labris sitiens fugientia captat
flumina—quid rides? mutato nomine de te
fabula narratur: congestis undique saccis               70
indormis inhians et tamquam parcere sacris
cogeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.
Nescis, quo valeat nummus, quem praebeat usum?
Panis ematur, holus, vini sextarius, adde
quis humana sibi doleat natura negatis.               75
An vigilare metu exanimem, noctesque diesque
formidare malos fures, incendia, servos,
ne te conpilent fugientes, hoc iuvat? Horum 
semper ego optarim pauperrimus esse bonorum.
At si condoluit temptatum frigore corpus               80
aut alius casus lecto te adflixit, habes qui
adsideat, fomenta paret, medicum roget, ut te
suscitet ac reddat gnatis carisque propinquis?
Non uxor salvum te volt, non filius; omnes
vicini oderunt, noti, pueri atque puellae.               85
Miraris, cum tu argento post omnia ponas,
si nemo praestet, quem non merearis, amorem?
an si cognatos, nullo natura labore
quos tibi dat, retinere velis servareque amicos,
infelix operam perdas, ut siquis asellum               90
in campo doceat parentem currere frenis?
Denique sit finis quaerendi, cumque habeas plus,
pauperiem metuas minus et finire laborem
incipias, parto quod avebas, ne facias quod
Ummidius quidam; non longa est fabula: dives               95
ut metiretur nummos, ita sordidus, ut se
non umquam servo melius vestiret, ad usque
supremum tempus, ne se penuria victus
opprimeret, metuebat. at hunc liberta securi
divisit medium, fortissima Tyndaridarum.               100
‘Quid mi igitur suades? ut vivam Naevius aut sic
ut Nomentanus?’ Pergis pugnantia secum
frontibus adversis conponere: non ego avarum 
cum veto te, fieri vappam iubeo ac nebulonem:
est inter Tanain quiddam socerumque Viselli:               105
est modus in rebus, sunt certi denique fines,
quos ultra citraque nequit consistere rectum.
Illuc, unde abii, redeo, qui nemo, ut avarus,
se probet ac potius laudet diversa sequentis,
quodque aliena capella gerat distentius uber,               110
tabescat neque se maiori pauperiorum
turbae conparet, hunc atque hunc superare laboret.
Sic festinanti semper locupletior obstat,
ut, cum carceribus missos rapit ungula currus,
instat equis auriga suos vincentibus, illum               115
praeteritum temnens extremos inter euntem.
Inde fit, ut raro, qui se vixisse beatum
dicat et exacto contentus tempore vita
cedat uti conviva satur, reperire queamus.
iam satis est. Ne me Crispini scrinia lippi               120
conpilasse putes, verbum non amplius addam.

TUTTI I TESTI dei Sermones: CLICCA QUI.

Aurea mediocritas
Nella satira I 1 leggiamo che Est modus in rebus, cioè«esiste una giusta misura nelle cose» (v. 106). Il concetto è subito spiegato nel senso che «vi sono limiti certi al di là e al di qua dei quali il giusto non può sussistere» (vv.106-107). Su questo stesso tema nell’ode II 10 Orazio conia la formula aurea mediocritas (v. 5), tanto fortunata quanto difficilmente traducibile in italiano dove «mediocrità» comporta una sfumatura negativa di limitatezza: l’espressione può essere dunque resa con «aurea via di mezzo» . In queste callidae iuncturae Orazio ha condensato una sapienza già per lui ereditaria. L’ideale del «giusto mezzo» affonda le sue radici nella cultura della Grecia arcaica e trova riscontro in alcuni precetti attribuiti a un gruppo di santoni laici detti Sette Sapienti: tra i più noti Medèn ágan , «Niente di troppo», cioè «Guàrdati dall’eccesso», che fu poi tradotto in latino Ne quid nimis, e Métron áriston, cioè «La misura è la migliore virtù».

In medio stat virtus
Questa espressione, troppo prosaica per essere oraziana ma di dominio comune ancora oggi, è la trasposizione latina di un proverbio greco di ascendenza aristotelica. Essa vuole dire che la virtù etica si colloca sempre nel «giusto mezzo» tra i due estremi. Aristotele estende tale teoria anche all’ambito politico formulando la dottrina della costituzione mista, che fu trasmessa da Polibio alla cultura romana e raccolta da Cicerone nel De re publica. Il principio del «giusto mezzo» giunse a Orazio soprattutto tramite la morale popolare, in stretto collegamento con la dottrina a sfondo epicureo dell’autárkeia («autosufficienza»). Ma l’uomo e il poeta procedono di pari passo sicché la moderazione da principio di vita diviene anche una regola dell’arte. Come l’equilibrio, la misura, il rispetto delle proporzioni erano stati l’elemento regolatore dell’arte classica greca, in tutte le sue manifestazioni, così la sobrietà estetica è il principio dell’arte classica oraziana.

Conviva satur
Poco più che un corollario del discorso fin qui svolto è l’immagine del «convitato sazio» , che si ritira contento dal banchetto della vita «una volta trascorso il tempo» (exacto… tempore, Satira I 1, 118). L’immagine apparteneva alla diatriba ed era nota anche alla predicazione epicurea, da cui l’aveva ripresa Lucrezio, che infatti nel De rerum natura (III 938-939) immagina che la Natura personificata rimproveri con queste parole l’uomo smanioso di prolungare la propria vita: Perché non ti ritiri come un convitato sazio di vita e di buon animo non ti prendi, o sciocco, un tranquillo riposo?

Gli antichi e noi
C’è da aggiungere che, se queste massime sono tuttora molto citate, non altrettanto attuale è la virtù a cui si riferiscono: la temperanza. Secondo Salvatore Natoli, «temperanza è parola fuori moda. Pochi sembra che si ricordino che si tratta di un’antica virtù. È una parola noiosa perché accenna al limite»  (Dizionario dei vizi e delle virtù , Feltrinelli, Milano 2005). Poi Natoli cita la canzone di Vasco Rossi, Voglio una vita spericolata e addita come fenomeni tipici del nostro tempo la corsa ai consumi, la competizione sociale, la celebrazione del successo e dell’eccesso. Da questo punto di vista Orazio è certamente inattuale: chi cantasse Voglio una vita equilibrata avrebbe poche probabilità di riscuotere applausi e fare cassetta… Ma Orazio ci insegna che la felicità non sta nel concepire sempre nuovi desideri che richiedono soddisfazione, ma nell’essere padroni di sé. E questo è autárkeia , cioè autosufficienza interiore, autocontrollo, temperanza.

Da Latinitas, a c. di A. Roncoroni, MondadoriEducation

5357 Total Views 1 Views Today
Print Friendly, PDF & Email
Facebooktwitterpinterest

Lascia un commento